Sharqiy Turkistondagi uygʻur musulmonlari bir necha oʻn yilliklardan beri Xitoy hukumati tomonidan bosim va tazyiqqa uchrab kelmoqda. Xalqaro tashkilotlar bu holatni "madaniy genotsid", hatto "insoniyatga qarshi jinoyat" deb baholamoqda.

Shuningdek, 2021 yil 19 yanvarь kuni AQSh davlat kotibi Mayk Pompeo Xitoyning uygʻurlarga nisbatan siyosatini "genotsid" deb atagandi. Bu bayonotga Xitoy tashqi ishlar vazirligining rasmiy vakili Xua Chunin javob qaytarib, uni "asr yolgʻoni" deb atagan.

Bugungi kunda 1 milliondan ortiq uygʻur va boshqa musulmon ozchiliklar "qayta tarbiyalash" lagerlariga qamalgani haqida maъlumotlar bor. Shunday boʻlsa-da, dunyoning koʻplab davlatlari bu mojaroga jiddiy eъtibor qaratmayapti.

Nega uygʻurlar taъqib qilinmoqda?

Uygʻurlar Sharqiy Turkiston hududida asrlar davomida yashab kelgan turkiy-musulmon xalq hisoblanadi. Ammo XX asrda Xitoy kommunistik hukumati ushbu hududni toʻliq nazoratiga oldi. Ayniqsa, soʻnggi oʻn yilliklarda Xitoy uygʻurlarning milliy va diniy erkinliklarini cheklashni kuchaytirdi:
masjidlar, islomiy madrasalar va madaniy markazlar yopildi;
uygʻur tilida taъlim olish taqiqlandi;
namoz oʻqish, roʻza tutish, hijob kiyish va halol oziq-ovqat isteъmol qilish cheklandi;
diniy va milliy shaxsini namoyon etgan shaxslar "radikal" sifatida qamoqqa olindi.

Xitoy hukumati bu siyosatni "islomiy ekstremizmga qarshi kurash" deb baholaydi. Biroq xalqaro inson huquqlari tashkilotlari bunday harakatlarni ommaviy tazyiq va assimilyatsiya siyosati deb baholamoqda.

Qayta tarbiyalash lagerlari va zamonaviy nazorat tizimi

Soʻnggi yillarda Xitoy koʻplab "qayta tarbiyalash lagerlari" nomli muassasalarni ochdi. Rasmiy maъlumotlarga koʻra, bu erlarda "kasbiy taъlim" beriladi. Lekin amalda ushbu lagerlar qamoqxonalardan farq qilmaydi. Guvohliklar va sunъiy yoʻldosh suratlariga koʻra, milliondan ortiq kishi bu lagerlarda majburan saqlanmoqda.

Shuningdek, bu muassalalarda uygʻurlar oʻz anъanaviy urf-odatlaridan voz kechishga majburlanadi. Qiynoq, zoʻravonlik va majburiy mehnat odatiy holga aylangan.

Bundan tashqari, Xitoy zamonaviy nazorat tizimlaridan foydalanib, uygʻurlarning hayotini toʻliq kuzatmoqda. Yuzni tanish texnologiyalari, mobil telefon orqali kuzatuv va DNK maъlumotlarini yigʻish kabi choralar buning yorqin misolidir.

Xalqaro munosabat: Nega dunyo sukut saqlamoqda?

Bu holat xalqaro miqyosda qattiq tanqid qilingan boʻlsa-da, jiddiy choralar koʻrilmagan. Sabablar:
1. Iqtisodiy manfaatlar – Xitoy jahonning eng yirik iqtisodiy davlatlaridan biri boʻlib, koʻp davlatlar Pekin bilan munosabatlarni buzishni istamaydi.
2. Siyosiy bosim – Xitoy BMTdagi taъsiri orqali rasmiy genotsid ayblovlarining oldini olishga harakat qilmoqda.
3. Axborot nazorati – Xitoy tashqi OAVlarning uygʻur hududlariga kirishiga cheklov qoʻyib, ichki voqealar haqidagi haqiqatni yashirib kelmoqda.

Qator Gʻarb davlatlari, xususan, AQSh, Kanada va Buyuk Britaniya Xitoyning harakatlarini genotsid deb baholagan. Biroq sanktsiyalar va diplomatik bosimlar etarli darajada taъsir koʻrsata olmayapti.

Lagerlardan qochib chiqishga muvaffaq boʻlgan uygʻurlar haqida koʻplab dalillar bor. Masalan, 2021 yilda Qozogʻistonga qochgan Gүlbahar Haitvayji shunday deydi:

"Lagerda 14 oy saqlandim. Har kuni Xitoy kompartiyasini maqtashga majburlashardi. Islomiy tarbiya olganim uchun dushman deb hisoblashdi. Ayrimlar qattiq qiynoqlarga uchradi, baъzilari esa homilador holda sterilizatsiya qilindi".

Shuningdek, Xitoydagi uygʻurlarning oila aъzolari chet eldagi qarindoshlari bilan bogʻlanish imkoniyatidan mahrum qilingan.

Xitoy koʻplab musulmon davlatlar, ayniqsa, Markaziy Osiyo, Yaqin Sharq va Afrikadagi mamlakatlar uchun asosiy savdo hamkori hisoblanadi. "Bir kamar, bir yoʻl" loyihasi doirasida Xitoy koʻplab musulmon mamlakatlariga milliardlab dollarlik investitsiyalar kiritgan. Bu davlatlar Xitoy bilan iqtisodiy munosabatlarni yoʻqotishni istamaydi.
Ayrim musulmon davlatlari tashqi siyosatini gʻarb yoki Xitoy bilan munosabatlar asosida belgilaydi.

Musulmon dunyosida ayrim fuqarolar va tashkilotlar bu masalada harakat qilayotgan boʻlsa-da, davlatlar darajasida Xitoyga qarshi ochiq norozilik bildirish deyarli kuzatilmayapti. Bunga asosan iqtisodiy qaramlik, diplomatik bosim va geosiyosiy manfaatlar sabab boʻlmoqda.